A violación era considerada como unha parte da tortura, ata que se recoñece como crime de lesa humanidade

"(...) Os silencios foron protagonistas en relación coa memoria da violación. Como comeza vostede a interesarse por este tema?

A violación é un dos temas que nos permite ver como cambian os permisos sociais sobre as cuestións das que se pode falar e das que non. O cambio que se produciu nesta cuestión enmárcase na mudanza no contexto internacional, nos avances que se produciron no recoñecemento da violación como crime a partir da guerra da ex-Iugoslavia, e no caso de América Latina nas loitas dos movementos de dereitos humanos, co seu papel no proceso de democratización. (...)

Preguntábame por que as vítimas non falaban de certas cousas, como a violación. Mais decateime de que as vítimas si falaban de violación, só que non houbera capacidade para escoitalas. No momento da transición si houbo relatos da violación, pero poucas mulleres falaron en primeira persoa do que lles pasara. 

O que dicían era “isto pasou”, sen personalizalo. Isto ten que ver coa marca de xénero no xeito de testemuñar. As mulleres tenden a falar máis do sufrimento dos seus parentes e menos do propio, desde unha perspectiva familista. A socialización de xénero fai que se preste máis atención a certos campos sociais que a outros, e isto ten o seu correlato nas prácticas da lembranza e da memoria narrativa.  (...)

A cuestión é que a violación era considerada como unha parte da tortura, ata que se recoñece como crime de lesa humanidade. E iso repercute nos permisos sociais para falar do tema, abre a posibilidade de crebar os silencios. Pero tamén entraña perigos, como que se impoña unha sorte de deber de memoria, de dar testemuño. 

Eu non estou de acordo con iso, porque as mulleres precisan recompoñer a distancia entre o público e o privado, e se cadra senten necesidade de gardar algo para si mesmas. As mulleres precisan escoller que contar e que non contar. E aí ábrese un dilema inevitable. (...)

As dificultades para acceder a eses testemuños da violación foron comentadas no congreso respecto da guerra civil española. Con que factores se relacionan?

Non todas as mulleres queren ou poden falar. E a xestión e o dereito ao silencio son tamén parte da historia. Pode haber silencios por medo en determinados lugares e momentos, por coidar a outras persoas evitándolles ter que compartir o sufrimento propio, como opción e afirmación persoal... Kimberly Theidon atopou que moitas mulleres andinas sentían que o silencio era poderoso e protector.

En Perú hai moito material de investigación antropolóxica das mulleres, e ademais a Comisión de Verdade e Reconciliación, que actuou entre 2000 e 2003, adoptou unha liña de xénero no seu traballo. O que ocorre é que, nas poboacións orixinarias da serra, as mulleres foran violadas sempre. 

A ditadura non trouxo, nese sentido, novidade ningunha. O que se produciu foi unha continuidade nese tipo de dominación estrutural, que viña xa do colonialismo. Non foi o caso de Arxentina. Mais hai outros factores, como o contexto do testemuño e a confianza que pode inspirarche quen te escoita. 

E, como dicía antes, parte dos mecanismos de elaboración de situacións catastróficas é recuperar a intimidade, decidir o que se conta e o que non. Por iso, o dereito ao silencio que eu defendo.

Como se explican os cambios respecto do que está permitido socialmente falar e do que non?

Como dicía, houbo cambios no Dereito Internacional que favoreceron esa mudanza. Foi importante, a respecto disto, a Comisión Interamericana de Dereitos Humanos. Hai unha tradición no campo do dereito das mulleres e dos dereitos humanos en América Latina que se combinou cos avances producidos nas Nacións Unidas a partir da guerra dos Balcáns.

Outro cambio importante foi que se deixou de considerar a violación unha cuestión de “afrenta á honra” ou mesmo de libido sexual masculina. Deixouse o enfoque moralizante para entender a violación como o que é, unha práctica política sistemática, que é o que o caso da ex-Iugoslavia demostrou. Violaban mulleres para dominar a poboación musulmá, entendendo a violación como unha afrenta á nación. (...)

Julie Mostov, á que vostede cita, analizou a sexualización da nación no conflito dos Balcáns. Segundo a mitoloxía nacional ancorada en imaxes patriarcais, as mulleres representan a nación, a nai que pare os fillos desta. Tamén representa o lugar que Outro pode penetrar, polo que cómpre protexelo, e controlalo. Como se aplica isto ao contexto arxentino?

A violación na tortura non é un acto para satisfacer o desexo sexual, nin un desbordamento da excitación sádica do torturador. A violación buscar un efecto destrutor da persoa, segundo unha estratexia política que tenta destruír o inimigo ao destruír as mulleres. Os militares “defendían” a nación dos “virus” ideolóxicos que a infectaban.

 E as mulleres eran portadoras dese “virus” da “subversión internacional”, e ademais compañeiras dos “subversivos” ou responsables do “desvío” dos seus fillos e parentes cara ao “mal camiño”. Os torturadores tiñan que demostrar que “salvaban” a nación.  (...)

Nos anos 80, en Arxentina, a violación era considerada unha parte máis da tortura. Non se lle daba importancia?

Máis que iso, o que pasou é que o énfase púxose nos desaparecidos. A prioridade era saber onde están os corpos. O discurso do goberno militar fora que non estaban, nin vivos nin mortos. E houbo un traballo dos movementos dos dereitos humanos para que fosen recoñecidos coa categoría especial de desaparecidos. Foi unha loita enorme.

 Na Comisión Nacional sobre a desaparición de persoas, a CONADEP, púxose o énfase neste concepto. A efectos legais, ser fillo de alguén que non está ten consecuencias. Para as herdanzas, por exemplo. E non basta con conseguir un certificado de defunción e considerar o demais un tema secundario.  (...)"               (Entrevista a la socióloga argentina Elizabeth jelin, Praza Pública, 20/07/16)