Pues si los rojos avanzan y no aparecen los padres que maten a los hijos.

"(...) Contábao Manolo, que de noite durmían no chan, amoreados como arenques nunha lata, e cando oían descorrer o ferrollo daquela porta de chave grande tremían todos coma varas. 

Chamábanos polo nome. Estaban todos en silencio, moi calados e so sentían o que ían chamando: —¡Fulano de tal! Ninguén se levantaba. Manolo tina medo, agardaba escoltar o seu nome tamén. —¡Fulano de tal, mecago en Dios! E entón íanse levantando os que xa estaban morios e ao chegar á porta clamaban vinganza: —Camaradas, vingade a nosa morte!

 Porque cando chegaban a buscarte as dúas da maná, despois de que día tras día mallasen en ti coma nunha manta, sabías que non ías a declaración ningunha, sabías que ías á morte. Manolo sentía pena daqueles homes, xa amigos, e sentía pena de si mesmo por non poder valerlles, por estar esperando o mesmo, por ser outro desgraciado agardando que o matasen.  (...)

O día que tiñan previsto o traslado, Susa e a súa filia Tucha ían de visita e o oficial do cárcere díxolles que fosen buscar polo forense para que o dése por inválido, que estaba moi mal, que non debían movelo de alí. E fbi o forense pero no informe puxo que estaba san, que podían lévalo. Como Susa desesperaba, o oficial falou con ela: 

—Mire señora déjeme decirle una cosa, vaya usted a casa de este señor, que este señor se vende por poco. 

E ala foron as dúas, nai e filia, correndo coma tolas por Pontevedra adiante, á casa do forense, porque xa estaban os gardas no cárcere para sácalo. E como non levaban cartos, moito tiveron que prometerlle para que volvese e cambiase o informe. Desde aquel día Susa fbi pouco menos que a súa criada. 

A de veces que tivo que ir a Lérez buscar leña para a muller, porque se o deixaba de facer podía chegar un informe dicindo que Manolo mellorara. E a partir de entón, cada vez que na súa casa se mataba un porco, os chourizos ían para a do forense aquel que axiña cambiara de opinión e non deixara aos gardas levar o inválido que cinco minutos antes non era tal. E gañou o porco.  (...)

Total, que máis tiña, tan acostumados como estaban todos a agachar a cabeza e calar a boca. Que unha vez, aínda estando o pai na corte, viñan Carmen, Lidia e Tucha do colexio cando na aldea empezou a escoltarse a noticia de que en Madrid avanzaban os rojos.

E estaban chegando á casa cando as atopou a irmá de Antonio, aquel que lie fora roubar o fiscorno a Susa, e alí mesmo, xusto fronte á tenda de Matilde, que tamén tina ao seu irmán Antonio agochado no bando dos perdedores, ai xusto, berrou ben forte:

—Dicen que avanzan los rojos para acá, pues si los rojos avanzan y no aparecen los padres que maten a los hijos. 

Así mesmiño, con todas as letras, así dixo diante da cara das nenas, para co paso do tempo casar cun deses rojos, hai que ver, que o pasado sempre volve e, co paso dos anos, a filia de Manolo da Socorra deulle traballo á filia déla e un día contoullo, contoulle o que a súa nai dixera. 

Así mesmiño na cara déla, porque xa calara bastante, que daquela non podía ser, que a súa nai avisábaas moito, que xa estaban curtidas de tanto sufrir e de tanto hai que calar, que todo era calar sempre. Pero iso era entón, agora non. Desta as filias de Manolo da Socorra tocoulles falar porque xa levaban calado moito. (...)”

(Montse Fajardo:  Un cesto de mazás. Memoria das vítimas do 36 e do tempo que veu. Ed. Consorcio Editorial Galego, 2015, p. 26/8)